Agresja fizyczna dziecka w wieku przedszkolnym
Radzenie sobie z agresywnymi zachowaniami zawsze jest wyzwaniem dla nauczycieli, niezależnie od wieku dziecka. W przedszkolu zachowania agresywne mogą manifestować się w różny sposób. Nie wynikają jednak ze złej woli dziecka, lecz są reakcją na określone przeżycia i doświadczenia. Dowiedz się, jakie są efektywne sposoby zapobiegania i reagowania na przejawy agresji maluchów.
Kilka słów o agresji i złości
Agresja jest destrukcyjnym odruchem połączonym z silnym odczuciem złości. Gniew (złość) jest reakcją obronną dziecka, reakcją na duże napięcie, które musi się wyładować na drugim dziecku, na jego własności, albo na sobie samym. Bunt, złość, to naturalne przejawy usamodzielniania się dziecka i kolejne etapy w jego rozwoju. Problem rozpoczyna się wtedy, gdy etap nie mija, a dziecko zafiksuje się na danym destrukcyjnym zachowaniu. Należy wtedy bezwzględnie pamiętać, że nie jest przejawem jego złej woli, ale problemem, w którego rozwiązaniu musi pomóc wspierający dorosły.
U podstaw agresji leżą stany uczuciowe. Pierwszym z nich jest frustracja, drugim stanem uczuciowym mającym wpływ na powstawanie agresji jest strach – przed odrzuceniem społecznym, przed utratą pozycji w rodzinie, np. gdy pojawia się na świecie rodzeństwo. Ale należy też pamiętać, że zmęczenie, głód, nadchodząca choroba, a nawet znudzenie, czy utrzymująca się w pomieszczeniu wysoka temperatura, mogą przyczynić się do powstania zachowań agresywnych u małych dzieci. Przyczyną powstawania agresji może być także styl wychowania, stosowanie kar fizycznych i przemocy w rodzinie. W takiej sytuacji dzieci uczą się przez modelowanie zachowań agresywnych. Inne niewłaściwe postawy rodzicielskie, które mają wpływ na powstanie frustracji, to odrzucenie dziecka, nadmierne ochranianie lub stawianie zbyt wysokich wymagań. Podobne postawy nauczycieli mogą również wywoływać zachowania agresywne u dzieci. Często zdarza się też, że dzieci chcą po prostu zwrócić na siebie uwagę dorosłych albo testują, czy przekroczona granica mieści się w społecznie akceptowanych zasadach i normach.
Profilaktyka agresji
Skoro agresja jest najczęściej odpowiedzią na niezaspokojone potrzeby, to warto przyjrzeć się, czego potrzebuje dziecko, by jego rozwój przebiegał harmonijnie. Na początku należy podkreślić rolę bazowego przywiązania, które zawiązuje się u każdego człowieka ok. 7–8 miesiąca życia i jest fundamentem budowania więzi, zdrowych relacji społecznych i równowagi emocjonalnej. Gdy zabraknie tej podstawowej cegiełki we wczesnym rozwoju dziecka, istnieje duże prawdopodobieństwo, że w przyszłości będzie ono sobie słabo radzić z nawiązywaniem kontaktów z innymi.
Dziecko między 18. miesiącem a 5. rokiem życia znajduje się w wieku przekory, a upór i niezależność są efektami jego rozwoju. Dziecko staje się świadome swoich kompetencji i możliwości, odczuwa silna potrzebę usamodzielniania się, chce przy tym być zauważone i docenione. W tym okresie niezwykle ważna jest wspierająca, życzliwa postawa dorosłego, który akceptuje osobowość dziecka z całym bagażem potrzeb i zachowań, wśród których na plan pierwszy wysuwa się potrzeba walki o własną pozycję oraz brak umiejętności radzenia sobie z frustracjami i psychicznymi napięciami.
Sposoby reagowania na typowe przejawy agresji fizycznej u przedszkolaków
Zachowanie agresywne zawsze musi być monitorowane przez nauczyciela przedszkola. Obserwacja dziecka najczęściej jest połączona z reakcją fizyczną dorosłego – podejściem blisko dziecka, nawiązaniem kontaktu wzrokowego, a nawet, jeśli sytuacja zagraża bezpieczeństwu kogokolwiek, przytrzymaniem dziecka. Taka postawa zawsze musi być opatrzona komentarzem słownym nauczyciela.
Do najczęstszych zachowań agresywnych dzieci w przedszkolu należą: gryzienie, plucie, kopanie, szczypanie, drapanie, podstawianie nogi, popychanie, bicie. Nigdy nie jest to komfortowa sytuacja dla osób z otoczenia. Czasami poziom emocji wzrasta u obserwujących sytuację innych dzieci i dorosłych. Najważniejsze, by w takich momentach zachować spokój, cierpliwość i życzliwą stanowczość, która polega na tym, że dorosły akceptuje dziecko, ale nie pozostaje obojętny wobec zachowań destrukcyjnych, które szkodzą innym lub jemu samemu. Trzeba dać dziecku do zrozumienia, że ma prawo przeżywać trudne emocje, ale nie może tych emocji rozładowywać, bijąc innych lub kalecząc siebie, czy niszcząc przedmioty. Jeśli dziecko działa w silnym afekcie i nie wystarczy stanowcze „Dość! W naszej grupie postępujemy inaczej! Rozmawiamy!”, niekiedy trzeba nawet przytrzymać rękę dziecka, odsunąć od osoby pokrzywdzonej, poczekać na wyciszenie emocji dziecka i spokojnie porozmawiać o tym, co się wydarzyło.
Należy wytłumaczyć dziecku, dlaczego nauczyciel musiał zareagować („Wszystkie dzieci w naszej grupie są dla mnie ważne i nie chcę, żeby komukolwiek działa się tu krzywda”), potem spytać, co dziecko czuje, co chce powiedzieć, co się stało, co się wydarzyło, że doszło do tak poważnej sprawy. Dobrze, by pozwolić najpierw dziecku opowiedzieć o swoim punkcie widzenia, a następnie nakierować je pytaniami na prospołeczne i empatyczne zachowania („Czy lubisz być bity? Co wtedy czujesz? A co może czuć Twój kolega, gdy go kopiesz? Czy Wasze sprawy można rozwiązać inaczej, np. rozmową?).
Jeżeli agresja dotyczy dzieci 3–4-letnich, do nauczyciela należy modelowanie właściwego zachowania, doprowadzenie do rozmowy i pojednania stron. W grupach starszych 5–6-latków warto wdrażać dzieci do rozmowy między sobą w towarzystwie obserwującego nauczyciela. W prosty sposób można nauczyć dzieci prowadzenia dialogu, używając komunikatu „ja”, np.: „To nie było dla mnie miłe, gdy podrapałeś mnie w zabawie”. Dorosły ma tu do odegrania ważną rolę – wzmacniania pozytywnych zachowań dzieci, np. „Doceniam to, w jaki sposób ze sobą rozmawiacie”, „Słyszę w Waszej rozmowie szacunek do siebie nawzajem – to mnie bardzo cieszy”, „Jestem z Was dumna, że znalazłyście wspólne porozumienie”.
Silne napięcia emocjonalne, jakie towarzyszą dziecku, bywają rozładowywane w formie autoagresji – gryzienie warg, samookaleczenie, np. bicie głową o ścianę. Należy wtedy przede wszystkim dostarczyć dziecku podwójną dawkę miłości, akceptacji, zrozumienia. Warto, by towarzyszył temu komunikat wspierający dziecko: „Nie zgadzam się”. Poświęcić czas na rozmowy, wspólne przeżywanie uroków życia. W przedszkolu wykorzystać tańce integracyjne i działania z pedagogiki zabawy, w których wspólnemu zaangażowaniu towarzyszy radość, doceniany jest trud i wysiłek, zauważany każdy uczestnik zabawy.
Celowe psucie przedmiotów również może mieć swoje podłoże w trudnościach, wynikających z nieumiejętności radzenia sobie z nadmiarem emocji. W takim przypadku oprócz otoczenia dziecka skrzydłami akceptacji i poczucia bezpieczeństwa, należy nauczyć dziecko nazywania i przeżywania emocji, np. poprzez wizualizację swego stanu. „Narysuj, jak się teraz czujesz. Jak wygląda Twoja złość? Jaki ma kształt i kolor? W jaki sposób inni mogą poznać, że jesteś wściekła?”. Finalnym krokiem do pozytywnego zakończenia jest wspólne ustalenie z dzieckiem, w jaki sposób można naprawić to, co dziecko zepsuło. W wielu przypadkach zabawkę można naprawić, czasami dziecko chce przynieść ze swego domu podobną. Zwrócenie uwagi na konstruktywne zachowanie dziecka, pogratulowanie właściwej postawy, udzielenie pochwały „Jestem z Ciebie dumna! Łatwo niszy się zabawki, trudniej je naprawia, Ty tego dokonałeś! Brawo!” utrwalą w dziecku prawidłowe modele zachowań społecznych i wyposażą w narzędzia do poradzenia sobie przyszłości w podobnych sytuacjach.
Agresja to krzyk o pomoc
Za każdym razem, gdy dziecko stosuje agresję fizyczną, wysyła niewerbalne wołanie w stronę dorosłego: „Zobacz, zauważ mnie, tu jestem, potrzebuję Cię!” Pomoc dorosłego w radzeniu sobie z silnymi napięciami wywołującymi agresję u małych dzieci jest koniecznością. Dziecko agresywne bowiem skazane jest na izolację, a przecież w naturze człowieka leży bycie wśród innych, zawiązywanie trwałych relacji i budowanie wspólnoty oraz życie w otoczeniu innych ludzi.
Budujmy więc klimat życzliwości i akceptacji dla poczynań małych ludzi z dużymi aspiracjami na odkrywanie świata i tego dalekiego, i tego najbliższego, który znajduje się wewnątrz każdego z nas. Pamiętajmy, że dzieci rozwijają się ruchu, w zabawie, i nade wszystko potrzebują wokół siebie ważnych dorosłych – rodziców, dziadków, nauczycieli, z którymi aktywnie będą spędzać swoje dzieciństwo, które przeżywa się tylko raz.
Warto poczytać:
Franus E., Rozwój reakcji gniewu małych dzieci, UJ, Kraków 1959.
Huther G., Kim jesteśmy – a kim moglibyśmy być, Dobra Literatura, Słupsk 2015.
Krowatschek D., Jak sobie poradzić z agresją u dzieci, Wydawnictwo WAM, Kraków 2006.